Đừng hình sự hoá người nghiện ma tuý: chọn cách tiếp cận nhân văn và bền vững

Trong bối cảnh Chính phủ đang xem xét sửa đổi Luật Phòng, chống ma túy theo hướng tăng cường kiểm soát, trong đó có đề xuất "coi người nghiện là tội phạm", nhiều chuyên gia trong lĩnh vực y tế, tâm lý, xã hội đã bày tỏ sự thận trọng. Từ góc nhìn khoa học và kinh nghiệm quốc tế, việc tiếp cận người nghiện như một người bệnh thay vì tội phạm đang ngày càng được chứng minh là giải pháp nhân văn và bền vững hơn trong công tác phòng, chống ma túy.

Nhận diện người nghiện: Một vấn đề không chỉ pháp lý

Người nghiện ma túy là ai? Đây không đơn thuần là câu hỏi pháp lý. Trong thực tế, việc xác định ai là người nghiện không dễ dàng. Có người sử dụng thử, có người dùng không thường xuyên, có người nghiện nặng... Ranh giới giữa “nghiện” và “sử dụng” không phải lúc nào cũng rõ ràng, đặc biệt khi số lượng các loại ma túy ngày càng đa dạng với hơn 300 chất và dẫn xuất khác nhau.

Theo PGS.TS Mạc Văn Trang – nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu tâm lý người sử dụng ma túy (PSD), việc quy định “người nghiện ma túy là tội phạm” có thể dẫn tới nhiều rủi ro: “Nếu họ không có hành vi phạm tội thì việc coi là tội phạm sẽ gây ra hệ lụy không nhỏ, cả về tâm lý xã hội lẫn hiệu quả quản lý”.

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Phiên họp Chính phủ chuyên đề xây dựng pháp luật tháng 7 năm 2025 (Ảnh: VOV)

Quan điểm khoa học: Người nghiện là người bệnh

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Văn phòng Liên Hợp Quốc về Ma túy và Tội phạm (UNODC) đều khẳng định rằng: nghiện ma túy là một bệnh mãn tính về não bộ, cần điều trị y tế và hỗ trợ tâm lý xã hội, không phải là một hành vi tội phạm cần bị trừng phạt.

Nghiên cứu của WHO cho thấy, việc hình sự hóa người nghiện có thể khiến họ ngần ngại tiếp cận dịch vụ điều trị, tăng nguy cơ lây nhiễm HIV, viêm gan và làm nặng thêm tình trạng tái nghiện. Ngược lại, khi được tiếp cận với sự hỗ trợ y tế và không bị kỳ thị, tỷ lệ cai nghiện thành công và tái hòa nhập cộng đồng tăng lên rõ rệt.

Kinh nghiệm từ thế giới: Lối đi mở cho Việt Nam

Tại nhiều quốc gia như Bồ Đào Nha, Hà Lan, Uruguay, Canada hay New Zealand, người nghiện không bị xử lý hình sự, mà được tiếp cận điều trị, tư vấn và hỗ trợ phục hồi chức năng xã hội.

Trường hợp điển hình là Bồ Đào Nha: từ năm 2001, quốc gia này phi hình sự hóa toàn bộ hành vi sử dụng ma túy. Kết quả là tỷ lệ nghiện giảm mạnh, số ca nhiễm HIV do dùng chung bơm kim tiêm gần như chấm dứt, và ngân sách dành cho truy bắt tội phạm ma túy được chuyển sang đầu tư cho y tế và giáo dục phòng ngừa.

Tại Thụy Sĩ, mô hình “phòng tiêm an toàn” và hỗ trợ tâm lý cho người nghiện được triển khai đồng bộ, giúp giảm tỷ lệ tử vong do sốc thuốc và hỗ trợ người nghiện phục hồi nhân cách.

Thực tiễn tại Việt Nam: Từ trải nghiệm cá nhân đến mô hình xã hội hóa

Tiến sĩ Lê Trung Tuấn – người sáng lập Viện PSD, từng nghiện ma túy suốt 6 năm trước khi cai nghiện thành công – đã dành hơn 15 năm nghiên cứu về nguyên nhân tái nghiện. Theo ông, nghiện ma túy không chỉ là sự lệ thuộc về thể chất mà còn là một “khuôn mẫu hành vi” hình thành trong tiềm thức. Việc cắt cơn bằng thuốc không đủ nếu thiếu trị liệu tâm lý và hỗ trợ xã hội.

Viện PSD là một trong những mô hình tiên phong tại Việt Nam áp dụng liệu pháp tổng thể: kết hợp y tế, tâm lý và can thiệp xã hội. Nhiều người nghiện sau khi được điều trị tại đây đã không tái nghiện và trở thành những người truyền cảm hứng, hỗ trợ người khác vượt qua cám dỗ ma túy.

Ông Tuấn chia sẻ: “Muốn người nghiện có thể trở lại làm người bình thường, điều đầu tiên là xã hội phải đối xử với họ như một con người. Coi họ là tội phạm, chúng ta sẽ đẩy họ ra xa hơn và tước đi cơ hội làm lại”.

Mô hình xã hội hóa: Giải pháp nhân văn, tiết kiệm và hiệu quả

Thay vì xây thêm cơ sở cai nghiện hay nhà tù, việc huy động nguồn lực từ gia đình, cộng đồng, nhà chùa, doanh nghiệp xã hội để hỗ trợ người nghiện là hướng đi phù hợp trong bối cảnh nguồn lực Nhà nước còn hạn chế.

Việc “xã hội hóa” công tác cai nghiện có thể bao gồm:

• Mở rộng mạng lưới tư vấn tâm lý và điều trị y tế tại cộng đồng;

• Hình thành các nhóm hỗ trợ người cai nghiện;

• Khuyến khích doanh nghiệp xã hội tiếp nhận người nghiện vào làm việc;

• Tận dụng hệ thống chùa chiền, trung tâm tâm linh để hướng dẫn người nghiện tu tập, tìm lại sự an yên.

PGS.TS Mạc Văn Trang cho rằng: “Nếu người nghiện được yêu thương, được giúp đỡ, họ không chỉ sống tốt mà còn trở thành tấm gương cho người khác. Nhưng nếu bị hình sự hóa, nhiều người sẽ rơi vào vòng luẩn quẩn: nghiện – bị bắt – ra tù – tái nghiện – tái phạm”.

Lễ bảo vệ đề tài khoa học “Nghiên cứu nguyên nhân tái sử dụng, tái nghiện ở người cai nghiện ma tuý” do ông Lê Trung Tuấn làm chủ nhiệm tại Liên hiệp các hội khoa học kỹ thuật Hà Nội

Từ góc nhìn khoa học, kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn tại Việt Nam, có thể khẳng định: hình sự hóa người nghiện ma túy không phải là giải pháp lâu dài. Để giải quyết tận gốc, cần một chính sách toàn diện, kết hợp giữa phòng ngừa – điều trị – tái hòa nhập, đồng thời hạn chế kỳ thị trong cộng đồng.

Một số khuyến nghị cụ thể:

• Duy trì quy định xem người nghiện là người bệnh, cần được điều trị;

• Tăng cường đầu tư cho y tế và tâm lý học trong công tác cai nghiện;

• Khuyến khích mô hình xã hội hóa, phi lợi nhuận và cộng đồng tham gia;

• Đẩy mạnh giáo dục phòng ngừa trong nhà trường và truyền thông đại chúng.

Kết luận

Phòng, chống ma túy là một hành trình dài và cần sự chung tay của cả xã hội. Đối với người nghiện, lựa chọn hình sự hóa hay nhân đạo hóa không chỉ là vấn đề luật pháp, mà là cách chúng ta quyết định đối xử với một con người đang cần được cứu. Như lời ông Lê Trung Tuấn từng nói: “Người nghiện không phải là tội phạm. Nếu có niềm tin, họ có thể trở thành người hùng – vì đã chiến thắng chính mình”.

Chúng ta cần một hệ thống luật pháp không chỉ nghiêm minh, mà còn nhân văn. Và quan trọng hơn, chúng ta cần tin rằng, ai cũng xứng đáng có cơ hội được làm lại.