Tranh luận nóng tại Quốc hội: Có nên xử lý hình sự người sử dụng ma túy?

Đề xuất đưa hành vi sử dụng trái phép chất ma túy vào Bộ luật Hình sự đang tạo nên nhiều ý kiến trái chiều tại kỳ họp Quốc hội. Một bên cho rằng biện pháp này sẽ tăng tính răn đe, trong khi bên khác khẳng định, coi người nghiện là bệnh nhân, không phải tội phạm, mới phù hợp với xu hướng tiến bộ và chính sách nhân đạo.

Nhận diện người nghiện: Một vấn đề không chỉ pháp lý

“Người nghiện ma túy là ai?” – Đây không chỉ là câu hỏi pháp lý. Trong thực tế, việc xác định người nghiện không hề đơn giản. Có người chỉ sử dụng thử, có người dùng không thường xuyên, có người nghiện nặng... Ranh giới giữa “nghiện” và “sử dụng” không phải lúc nào cũng rõ ràng, đặc biệt khi số loại ma túy ngày càng đa dạng, lên đến hơn 300 chất và dẫn xuất khác nhau.

Từ góc nhìn khoa học: Người nghiện là người bệnh

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Văn phòng Liên Hợp Quốc về Ma túy và Tội phạm (UNODC) đều xác nhận: nghiện ma túy là một bệnh tật mãn tính liên quan đến não bộ, cần được điều trị y tế và hỗ trợ tâm lý – không nên xem là hành vi tội phạm.

Rằng: nếu người nghiện bị hình sự hóa, họ sẽ ngần ngại tiếp cận dịch vụ điều trị, nâng cao nguy cơ lây nhiễm HIV, viêm gan, đồng thời dễ tái nghiện hơn. Ngược lại, khi được hỗ trợ y tế, không bị kỳ thị, tỷ lệ cai nghiện thành công và tái hòa nhập cộng đồng tăng rõ rệt.

Bài học quốc tế: Con đường nhân văn cho Việt Nam

Nhiều quốc gia như Bồ Đào Nha, Hà Lan, Uruguay, Canada, New Zealand… đã phi hình sự hóa người nghiện, hướng họ đến điều trị, tư vấn và phục hồi chức năng xã hội.

Ví dụ tại Bồ Đào Nha (từ năm 2001): phi hình sự hóa người dùng ma túy dẫn đến tỷ lệ nghiện giảm mạnh, nhiễm HIV do chung kim tiêm gần như không còn, ngân sách chuyển từ truy bắt sang y tế và giáo dục phòng ngừa. Tại Thụy Sĩ, mô hình “phòng tiêm an toàn” cùng hỗ trợ tâm lý cũng đã giảm thiểu tử vong do sốc thuốc và giúp người nghiện phục hồi nhân cách.

Trước và sau cai nghiện: Vai trò của trị liệu đa chiều tại Việt Nam

Tiến sĩ Lê Trung Tuấn – người sáng lập Viện PSD – từng nghiện ma túy suốt 6 năm trước khi thành công cai nghiện, đã dành hơn 15 năm nghiên cứu về nguyên nhân tái nghiện. Theo ông, nghiện là một “khuôn mẫu hành vi” tiềm thức, và cắt cơn bằng thuốc thôi là không đủ nếu thiếu trị liệu tâm lý và hỗ trợ xã hội.

Viện PSD là một trong những tổ chức tiên phong ở Việt Nam áp dụng mô hình tổng hợp: y tế – tâm lý – can thiệp xã hội. Nhiều người nghiện sau khi cai nghiện ở đây đã tái hòa nhập thành công, thậm chí trở thành người truyền cảm hứng cho người khác.

Ông Tuấn chia sẻ: “Muốn người nghiện trở lại làm người bình thường, điều đầu tiên là xã hội phải đối xử với họ như một con người. Nếu coi họ là tội phạm, chúng ta sẽ đẩy họ ra xa hơn, tước cơ hội làm lại của họ.”

Quan điểm từ đại biểu Quốc hội: Một góc nhìn nhân đạo trong kỳ họp sửa đổi Bộ luật Hình sự

Tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV (tháng 5–6/2025), nhiều đại biểu đã đưa ra quan điểm quan trọng:

Từ Tổ 18 (Thanh Hóa, Lâm Đồng, Tiền Giang) – đại biểu đều không đồng ý bổ sung “Tội sử dụng trái phép chất ma túy” vào Bộ luật Hình sự, vì đây là người bệnh cần điều trị, và hiện việc xử lý chủ yếu là hành chính kết hợp cai nghiện – phù hợp với chủ trương nhân đạo của Đảng và Nhà nước.

• ĐBQH Nguyễn Hoàng Mai (Tiền Giang) nhấn mạnh: “Nếu cứ lấy hình phạt vào tù để đe dọa người sử dụng trái phép chất ma túy thì chưa chắc hiệu quả. Có người vào tù rồi ra vẫn tiếp tục sử dụng ma túy. Trước đây chúng ta đã áp dụng không hiệu quả, nếu tiếp tục thì không phù hợp – cần đánh giá kỹ tác động, liệu có giảm được sử dụng hay chỉ gây quá tải trại giam?”.

• ĐBQH Lâm Văn Đoan (Lâm Đồng) khẳng định: Chủ trương dùng biện pháp nghiêm khắc không đồng nghĩa với hình sự hóa hành vi sử dụng ma túy. Có nhiều cách hiệu quả khác như giáo dục, cai nghiện, hỗ trợ tái hòa nhập, phù hợp với chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2025–2030.

• Ở chiều ngược lại, một số đại biểu khác, như ĐBQH Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp), ĐBQH Phan Thị Mỹ Dung (Long An), và ĐBQH Nguyễn Anh Trí (Hà Nội), cho rằng việc hình sự hóa hành vi sử dụng ma túy có tác dụng răn đe cần thiết, đặc biệt với người tái phạm hoặc tác động xấu đến xã hội. Họ đề nghị quy định rõ mức xử lý tùy theo số lần vi phạm, khả năng tái hòa nhập, và bảo vệ cộng đồng.

Quang cảnh thảo luận tại Tổ 18. Ảnh: Đào Cảnh - Báo Đại Biểu Nhân Dân

Chính sách xã hội hóa: Mô hình nhân văn, tiết kiệm, hiệu quả

Thay vì xây thêm trại cai nghiện hay mở rộng nhà tù, việc huy động nguồn lực từ gia đình, cộng đồng, doanh nghiệp xã hội, chùa chiền là hướng phù hợp khi ngân sách Nhà nước có hạn:

• Mở rộng dịch vụ tư vấn tâm lý, điều trị y tế cộng đồng.

• Thành lập các nhóm người cai nghiện hỗ trợ lẫn nhau.

• Hỗ trợ doanh nghiệp xã hội tuyển dụng người nghiện sau cai.

• Tận dụng hệ thống tâm linh/chùa chiền để hỗ trợ họ hướng thiện, tìm lại an yên.

Phòng, chống ma túy là hành trình dài, đòi hỏi sự chung tay của toàn xã hội. Cách chúng ta ứng xử với người nghiện – nhân văn hay trừng trị – sẽ phản ánh bản chất nền pháp luật và nhân cách xã hội. Chúng ta cần một hệ thống pháp lý nghiêm minh nhưng đầy lòng nhân, luôn tin rằng mỗi con người đều xứng đáng có cơ hội làm lại.